Når ein idrettsutøvar avlegg dopingprøve, må vedkomande fylla ut eit såkalla dopingkontrollskjema som opplyser om bruk av alle typar legemiddel og kosttilskott dei siste sju dagane før prøven. Det gjeld både topputøvarar og breiddeutøvarar.
– Utøvaren gjev desse opplysningane slik at dei som analyserer prøven, veit kva stoff dei kan venta å finna spor av, seier Astrid Gjelstad, fyrsteamanuensis ved Farmasøytisk institutt, Universitetet i Oslo, og medisinsk fagrådgjevar i Antidoping Norge (ADNO).
– Men desse skjema vart jo tekne vare på, og etter kvart innsåg ADNO at vi sat på eit datamateriale som var godt eigna som forskingsmateriale.
Eit bilete av heilskapen
Som den fyrste farmasøyten i ADNO fekk Gjelstad oppgåva å bruka opplysningane til å skaffa eit samla bilete av legemiddelbruken til norske idrettsutøvarar.
– Vi måtte gå eit par rundar med REK (Regionale komitear for medisinsk og helsefaglig forskingsetikk), som skal godkjenna slike prosjekt, fortel Gjelstad.
– Dei var opptekne av å ta vare på anonymiteten, og det var vi òg. Hensikta vår var ikkje å avsløra eller hengja ut verken enkeltutøvarar eller særskilde idrettar, men å få eit bilete av heilskapen, ein status- eller situasjonsrapport.
Då studien var ferdig designa slik at REK kunne godkjenna han, fekk to farmasistudentar sommarjobb med å registrera 10 418 dopingkontrollskjema leverte i perioden 2015–2019.
Ansvarleg legemiddelbruk
– Fordelen med å bruka farmasistudentar er at dei visste kva verkestoff dei ulike legemidla inneheld og kunne klassifisera dei riktig. Legemiddelkunnskapen deira gjorde òg at dei alt under registreringa kunne identifisera ulke mønster som teikna seg, seier Gjelstad.
– Til dømes skilde nokre idrettar seg ut med relativt høg bruk av sovemedisin, vel å merka utan verkestoff som står på dopinglista. Det var òg ganske mange tilfelle der astmamedisin vart kombinert med det som heiter NSAIDs, ei gruppe smertestillande som omfattar legemiddel som Ibux, Voltaren og Naproxen. Kombinasjonen av astmamedisin og NSAIDs kan vera uheldig.
Då Gjelstad sette seg ned for å analysera tala grundigare, fann ho – ingenting spesielt.
– Funna våre stemmer nokonlunde over eins med det ein har funne i andre land. Det er ganske greitt, for det tyder på ein rimeleg ansvarleg medisinbruk. Vi såg òg ein svak auke i legemiddelbruk i perioden, men det ser vi òg i resten av befolkninga, seier ho.
Skjema, ikkje utøvarar
– Nokre utslag var det, som at kvinner brukar fleire legemiddel enn menn, og topputøvarar brukar fleire legemiddel enn breiddeutøvarar. Men dette er ikkje noko som er særleg oppsiktsvekkjande.
Ho seier at det er eit par sider ved studien som gjer at dei må ta litt atterhald.
– Rundt 46 prosent av prøvane er tekne i samband med konkurranse, og tala viser at det vert brukt mindre legemiddel i samband med konkurransar, seier ho.
– Det er òg viktig at 10 418 skjema ikkje betyr 10 418 utøvarar, for kvar utøvar kan ha blitt testa fleire gonger og dermed levert fleire skjema. Vi trur vel ikkje det har gjort store utslag i resultata, men vi kan ikkje vita det sikkert.
Den vitskaplege artikkelen
Gjelstad m.fl.: Use of pharmaceuticals amongst athletes tested by Anti-Doping Norway in a five-year period. Frontiers in Sports and Active Living, Oct 2023
